هیپوفیزکتومی چیست؟

هیپوفیزکتومی نوعی جراحی است که برای برداشتن غده هیپوفیز انجام می‌شود و معمولاً در درمان تومورهای این غده، چه خوش‌خیم و چه بدخیم، به کار می‌رود. بیشتر تومورهایی که طی این جراحی حذف می‌شوند، غیرسرطانی هستند.

غده هیپوفیز، که به اندازه یک نخود بوده و در قسمت میانی جمجمه، پشت چشم ‌ها قرار دارد، نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌ های بدن ایفا می‌کند. این غده با ترشح هورمون‌های مختلف، فرآیندهایی مانند رشد، سوخت ‌و ساز و تولید مثل را کنترل می‌کند و به همین دلیل، آن را غده فرمانده بدن می‌نامند.

جراحی برداشتن هیپوفیز روشی پیچیده و پرخطر است. معمولاً این روش، زمانی انجام می‌شود که روش‌های درمانی غیرجراحی مؤثر واقع نشده باشند. این جراحی می‌تواند عوارضی به همراه داشته باشد، از جمله از دست رفتن عملکرد طبیعی هیپوفیز، که در این صورت بیمار نیاز به مصرف داروهای جایگزین هورمونی خواهد داشت.

یکی از روش‌های رایج برای انجام این جراحی، استفاده از تکنیک آندوسکوپی است که از طریق بینی انجام می‌شود. هدف اصلی این روش، حذف تومور با کمترین آسیب به بافت سالم غده است تا تولید هورمون‌ها به‌ سرعت به حالت طبیعی بازگردد. با توجه به خطرات احتمالی این جراحی، پزشکان در صورت امکان، روش‌های غیرتهاجمی را ترجیح می‌دهند.

جراحی هیپوفیزکتومی چگونه انجام می شود؟

پس از اینکه پزشک متخصص مغز و اعصاب تشخیص داد که بیمار دچار تومور یا اختلالی در غده هیپوفیز است، ممکن است جراحی هیپوفیزکتومی را به ‌عنوان گزینه درمانی پیشنهاد کند. پیش از انجام این عمل، بیمار باید مجموعه ‌ای از آزمایش‌ها مانند آزمایش خون، تصویربرداری MRI و سی‌تی‌اسکن، عکس‌برداری از قفسه سینه و همچنین بررسی الکتروکاردیوگرام (ECG) را انجام دهد. این ارزیابی‌ها به پزشکان کمک می‌کند تا اطمینان حاصل کنند که بیمار از شرایط مناسب برای بیهوشی و جراحی برخوردار است.

روش‌های متعددی برای انجام هیپوفیزکتومی وجود دارد که انتخاب هر روش به نوع و محل تومور بستگی دارد. از آنجا که این عمل یک جراحی پیچیده و پرخطر محسوب می‌شود، انتخاب روش مناسب تأثیر زیادی در موفقیت جراحی و کاهش عوارض پس از آن دارد. امروزه در بیش از 90 تا 95 درصد از موارد، از تکنیک جراحی آندوسکوپی از طریق مجرای بینی برای برداشتن تومور هیپوفیز استفاده می‌شود. این روش تحت بیهوشی عمومی انجام شده و معمولاً بین یک تا دو ساعت طول می‌کشد. پزشکان بسته به شرایط بیمار، غده هیپوفیز را از طریق حفره بینی یا با ایجاد برشی در قاعده جمجمه خارج می‌کنند.

در روش آندوسکوپی که از طریق سینوس‌های بینی انجام می‌شود، جراح با ایجاد یک برش کوچک در لب بالایی، ابزارهای مخصوصی از جمله دوربین و انبرهای جراحی را وارد مجرا کرده و اقدام به خارج کردن غده می‌کند. در برخی موارد، اگر دسترسی به تمام بخش‌های تومور از طریق این روش ممکن نباشد، پزشک ناچار به باز کردن بخشی از جمجمه برای برداشتن تومور خواهد شد.

در شرایطی که بیمار امکان بیهوشی یا جراحی فیزیکی را نداشته باشد، از روش رادیوسرجری استریوتاکتیک استفاده می‌شود. در این روش، سر بیمار در موقعیتی ثابت قرار گرفته و با کمک یک قاب مخصوص، پرتوهای دقیق و متمرکز به ناحیه تومور تابیده می‌شود تا بافت سرطانی از بین برود.

کاربردهای جراحی هیپوفیزکتومی

در برخی بیماران، خارج کردن غده هیپوفیز ضروری است تا از بروز مشکلات هورمونی جلوگیری شود. به دلیل آن که بیمارانی که دچار تومورهای خوش‌خیم هیپوفیز هستند، ممکن است علائم آزاردهنده‌ای را تجربه کنند، اما این تومورها ماهیت سرطانی ندارند. در برخی موارد رشد کرده و باعث بروز مشکلاتی مانند سردرد، اختلالات عصبی یا فشار بر عروق مغزی می‌شوند. در چنین شرایطی، پزشکان ممکن است برای جلوگیری از عوارض جدی‌تر، عمل جراحی را توصیه کنند.

تومورهای سرطانی هیپوفیز معمولاً برای پیشگیری از گسترش سرطان در بدن برداشته می‌شوند. برخی از این تومورها قادر به ترشح هورمون‌هایی هستند که می‌توانند منجر به بروز بیماری‌هایی مانند سندرم کوشینگ شوند. از آنجا که غده هیپوفیز در مجاورت اعصاب بینایی قرار دارد، رشد تومور در این ناحیه می‌تواند به کاهش دامنه دید، تاری یا دوبینی منجر شود. جراحی هیپوفیز در چنین شرایطی می‌تواند به بهبود بینایی کمک کرده و از تولید غیرطبیعی هورمون‌ها در بدن جلوگیری کند.

روش‌های جراحی هیپوفیزکتومی

هیپوفیزکتومی یک جراحی پیچیده و پرخطر است که روش انجام آن به نوع و موقعیت تومور بستگی دارد. این جراحی تحت بیهوشی عمومی صورت می‌گیرد و معمولاً بین یک تا دو ساعت طول می‌کشد. روش های آن از جمله مواردی مانند جراحی از طریق بینی، جراحی از طریق باز کردن جمجمه و روش استریوتاکسی است.

جراحی از طریق بینی

در این روش، جراح برشی کوچک در زیر لب بالایی ایجاد کرده و ابزارهای جراحی را از طریق حفره بینی وارد می‌کند. سپس تومور با استفاده از انبرهای مخصوص جراحی خارج می‌شود.

جراحی از طریق باز کردن جمجمه

اگر تومور به بخش‌های بالای غده هیپوفیز گسترش یافته باشد، این روش جراحی به‌کار می‌رود. در این حالت، برای دسترسی به تومور، باید قسمتی از جمجمه برداشته شود.

روش استریوتاکسی

این روش جراحی جدیدتر و دقیق‌تر است و برای کاهش آسیب به بافت‌های سالم استفاده می‌شود. در این تکنیک، جراح از سوراخ‌های بسیار کوچک در جمجمه برای هدف‌گیری دقیق تومور و از بین بردن یا برداشت بافت بیمار استفاده می‌کند.

عوارض احتمالی جراحی هیپوفیزکتومی

پس از جراحی هیپوفیزکتومی، بیمار ممکن است در روزهای اول با برخی عوارض روبه‌رو شود که در صورت بروز این علائم، باید فوراً به پزشک مراجعه کند. این علائم شامل مواردی از جمله خونریزی از بینی، خونریزی داخلی مغزی، ترشح مایع مغزی نخاعی و کاهش دید به دلیل ایجاد لخته خون پشت چشم پس از برداشتن تومور می شوند.

همچنین، برخی علائم پس از عمل طبیعی هستند و ممکن است در روزها و هفته ‌های بعد از جراحی به وجود آیند. یکی از این مشکلات، دیابت بی‌مزه است که در اثر عدم ترشح درست هورمون وازوپرسین، که وظیفه تنظیم تعادل آب بدن را دارد، ایجاد می‌شود. این حالت باعث تشنگی شدید و از دست رفتن آب بدن می‌شود. اگر سطح این هورمون در چند روز بعد از جراحی به حالت عادی بازنگردد، درمان هورمونی جایگزین تجویز خواهد شد.

اختلال در ترشح هورمون‌های هیپوفیز نیز می‌تواند در برخی بیماران رخ دهد. این مشکل که به نام هیپوپیتوتاریسم شناخته می‌شود، ممکن است نیاز به درمان هورمونی جایگزین داشته باشد. در مواردی دیگر، عوارض جدی‌تری ممکن است بروز کند. برای مثال، دیابت بی‌مزه می‌تواند در اثر عدم عملکرد صحیح هورمون وازوپرسین رخ دهد که باعث دفع زیاد ادرار و تشنگی شدید می‌شود. اگر این مشکل در روزهای بعد از جراحی بهبود نیابد، درمان هورمونی جایگزین ضروری است.

گاهی اوقات، عملکرد غده هیپوفیز ممکن است پس از جراحی بدتر شود که این حالت به هیپوفیزیت معروف است و در این شرایط نیز نیاز به درمان هورمونی جایگزین وجود دارد. در برخی موارد، ممکن است تمام تومور برداشته نشود و این امر باعث باقی ماندن علائم قبلی بیمار می‌شود.

همچنین، آسیب به شریان‌های کاروتید که خون‌رسانی به مغز را انجام می‌دهند، می‌تواند عوارض شدیدی مانند سکته مغزی یا مرگ به همراه داشته باشد. این عارضه بسیار نادر است و در کمتر از 1 درصد موارد رخ می‌دهد. در نهایت، گاهی لخته خون در نزدیکی اعصاب بینایی ایجاد می‌شود که ممکن است باعث کاهش بینایی و نیاز به جراحی مجدد شود.