بیماری پارکینسون، تشخیص و علائم بیماری در مراحل مختلف
نیاز به مشاوره بیشتر دارید؟
بیماری پارکینسون چیست؟
یکی از رایج ترین بیماریهای اعصاب پس از آلزایمر، بیماری پارکینسون می باشد؛ که در ایران حدود 2 درصد از سالخوردگان را شامل می شود. این بیماری یکی از انواع بیماری های نورولوژیک است که بیشتر افراد مسن را درگیر کرده و به تدریج توانایی جسمی و روحی آن ها را از بین می برد و این اتفاق در صورت عدم پیگیری و برگزیدن راهکار درمانی مناسب سرعت بیشتری می یابد. این بیماری که از تخریب پیش رونده سلول های عصبی در قسمت‌های کنترل کننده حرکات بدن (مغز میانی) است، منجر به کاهش تدریجی عملکرد فرد می شود.
بیماری پارکینسون (Parkinson’s Disease) یا PD برای اولین بار به طور رسمی توسط پزشکی ساکن لندن به نام جیمز پارکینسون در مقاله ای با عنوان رساله ای در زمینه فلج لرزشی در سال 1817 معرفی گردید. اگر چه این بیماری در بین عموم اغلب با کلمه لرزش همراه است اما لرزش در تمام مبتلایان به پارکینسون دیده نمی‌شود.
عوامل ایجاد کننده و علل بیماری پارکینسون
همان طور که اشاره شد این بیماری مرتبط با مغز است. تنظیم حرکات بدن توسط منطقه کوچکی درون ساقه مغز (بخشی پایینی مغز که دربرگیرنده مغز میانی، پل مغزی و بصل النخاع است) به نام توده سیاه (Substantia nigra) صورت می‌گیرد. این بخش برای تنظیم حرکات بدن از نورون هایی مرتبط با عقده‌های قاعده‌ای (Basal Ganglia) استفاده می‌کند. در بیماران پارکینسون ترشح ماده دوپامین که یک انتقال دهنده عصبی است توسط سلول های توده سیاه متوقف می‌شود و میزان این ماده (دوپامین) کاهش می یابد و به این ترتیب پیام‌های حرکتی به مغز نرسیده و کنترل عضلات به تدریج از بین می‌رود. نتیجه این اتفاق ممکن است موجب کند شدن حرکاتی مانند حرف زدن، لباس پوشیدن، نوشتن، کار کردن و ... شود.
می توان گفت که فاکتورهای ابتلا به پارکینسون هنوز ناشناخته هستند اما با توجه به پژوهش های اخیر از علل ایجاد بیماری پارکینسون می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عوامل ژنتیکی
- سکته‌ی مغزی
- مواجهه با سموم محیطی
- واکنش منفی به داروهای تجویزی
- اختلالات تیروئید و پاراتیروئید
- مصرف داروهای غیرمجاز
- التهاب مغز (انسفالیت) در اثر عفونت
- وجود مایع اضافی در اطراف مغز (هیدروسفالی)
- عادات تغذیه ای نادرست
- وارد آمدن ضربات مکرر به سر (در اثر تصادف های مکرر یا برخی ورزش‌ها)
بیماری پارکینسون همچنین ممکن است در افراد مبتلا به مشکلات عصبی دیگر نظیر آلزایمر، بیماری ویلسون، بیماری لویی بادی، بیماری هانتینگتون و بیماری کروتزفلد یاکوب مشاهده شود. علاوه بر این پژوهشگران دریافته اند که برخی از جهش‌های ژنتیکی نیز می تواند از عوامل ابتلا به پارکینسون باشند.
علائم و نشانه های بیماری پارکینسون
از آنجا که بیماری پارکینسون به آرامی و تدریجی پیشرفت می‌کند علائم در ابتدا خفیف هستند و ممکن است نادیده گرفته شوند. علائم این بیماری غالباً از دهه پنجم عمر به بعد بروز پیدا می کند اما در سنین پایین تر نیز امکان بروز با احتمال کمتری وجود دارد. در افراد مختلف علائم متفاوت است و برخی ابتدا دچار ضعف در حرکت و سفت شدن عضلات شده و در برخی افراد لرزش در دست یا سر از اولین علائم است. به طور معمول علائم بیماری پارکینسون در یک سمت بدن بیشتر از سمت دیگر ظاهر شده و با کند شدن حرکات بیمار و ضعف در تعادل همراه است. از آنجا که پارکینسون به شکل ناگهانی پدیدار نمی شود، اغلب علائم اولیه خفیف هستند. احساس لرزش خفیف، دشوار شدن ایستادن، احساس خستگی و بی قراری، مبهم شدن تکلم، احساس استرس و افسردگی از جمله علائم اولیه و خفیف پارکینسون هستند. به تدریج و با پیشرفت این علائم، امکان مشکل شدن هر فعالیتی برای بیمار وجود دارد اما اغلب افراد مبتلا می توانند با مصرف دارو وضعیت بیماری را کنترل و مدیریت کنند.
به طور کلی نشانه ها و علائم پارکینسون عبارت اند از
- بی قراری در خواب و یا خستگی در طول روز
- مشکلات بلع
- مشکلات حافظه گیجی یا زوال عقل
- کند شدن حرکات ارادی به خصوص هنگام آغاز حرکاتی مانند راه رفتن یا غلت زدن در رختخواب
- صورت ماسکه و کاهش تظاهر چهره، تکلم یکنواخت و کاهش پلک زدن
- مشکل در برخاستن از حالت نشسته
- احساس سبکی سر یا غش کردن در زمان ایستادن (افت فشارخون وضعیتی)
- حرکت چرخشی مکرر در انگشتان دست (مالیدن انگشت شست به انگشت سبابه)
- صدای یکنواخت و یا لکنت زبان
- احساس سفتی در اندام‌های انتهایی و بالا تنه
- یبوست
باید اشاره کرد که وجود این علائم همیشه به معنای ابتلا به بیماری پارکینسون نیست و برای بررسی‌ها بیشتر مراجعه به پزشک بهترین گزینه است.
می‌توان علائم پارکینسون را در دو دسته اصلی قرار داد:
- علائم اثر گذار روی توانایی‌های حرکتی فرد (ایجاد مشکلات حرکتی مثل سفت شدن عضلات و لرزش)
- علائم غیر حرکتی مانند زوال عقل، اختلال در حس بویایی و درد.
این امکان وجود دارد که تمام علائم در یک فرد مبتلا ظاهر نشود و شدت و سرعت پیشرفت آن غیرقابل پیش بینی است. همچنین میزان نتیجه گیری از داروهای این بیماری در افراد مختلف متفاوت است.
مراحل پیشرفت بیماری پارکینسون
پارکینسون در یک خط مستقیم حرکت نمی کند و چگونگی پیشرفت آن به راحتی قابل تشخیص نیست اما داشتن اطلاعات درباره نحوه پیشرفت بیماری برای مبتلایان به آن الزامی است. ذکر این نکته ضروری است که با توجه به پیروی پارکینسون از الگوهای مختلف، سرعت پیشرفت بیماری در مبتلایان به آن متفاوت است. اغلب علائم به تدریج بدتر و به آنها اضافه می شود. با وجود اینکه پارکینسون بر کیفیت زندگی تأثیر قابل توجهی دارد اما تأثیر آن بر طول عمر بیمار یک امر همیشگی نیست.
مراحل پیشرفت علائم حرکتی پارکینسون
می توان پیشرفت علائم حرکتی را در سه مرحله خفیف، متوسط و پیشرفته قرار داد اما این دسته بندی ناحیه خاکستری گسترده‌ای دارد. لرزشی ضعیف در دست راست ممکن است خفیف در نظر گرفته شود اما می تواند بر کیفیت زندگی یک فرد راست دست اثر بسزایی بگذارد.
مرحله خفیف پارکینسون
علائم پارکینسون در مرحله خفیف علی رغم اینکه ممکن است موجب آزار فرد مبتلا شود اما به طورمعمول در اکثر فعالیت های بیمار اختلال اثر گذاری ایجاد نمی کند. در این مرحله داروها در کنترل علائم اثرگذار هستند. وضعیت‌هایی که ممکن است بیمار را در این مرحله درگیر کند:
- سخت‌شدن حرکت بازوها یا پاها
- عدم امکان حرکت آزادانه بازوها در هنگام راه رفتن
- بروز علائمی در یک طرف بدن (مثلاً لرزش در یکی از بازوها)
- احساس سنگینی در پاها
- ایجاد اندکی خمیدگی در قامت
- ریز شدن دست خط
- اختلال در بروز حالات چهره
مرحله میانی بیماری پارکینسون
بروز علائم و تغییرات بیشتر طی سه تا هفت سال رخ می دهد. بستن دکمه های پیراهن اگر در مرحله اول کار مشکلی برای فرد مبتلا باشد، در این مرحله امکان انجام این کار به کلی از بین می رود. همچنین از بین رفتن اثر داروها در فواصل استفاده از آن ها مشاهده شده است. وضعیت‌هایی که ممکن است بیمار را در مرحله متوسط پارکینسون درگیر کند می توان به موارد زیر اشاره کرد.
- مشکلات بلع
- تغییر در تکلم و آرام شدن صدا
- افزایش احتمال افتادن
- خشک شدن بدن در هنگام آغاز حرکت یا تغییر جهت (گویی پاها به زمین چسبیده‌اند)
- مشکلات تعادل و هماهنگی
- قدم‌های کوچک و لرزان
- کند شدن حرکات
مرحله پیشرفته بیماری پارکینسون
رسیدن به این مرحله برای تمام افراد اتفاق نمی‌افتد. این مرحله زمانی رخ می دهد که ناتوانی‌های جدی بروز کند و اثرگذاری داروها به کل از بین برود. مشکلات زیر در مرحله پیشرفته پارکینسون قابل انتظار است.
- نیاز به کمک برای انجام وظایف روزانه
- محدود شدن به تختخواب یا ویلچر
- بروز مشکلات جدی در وضعیت قرارگیری اندام‌های بدن (مثلاً خمیدگی شدید)
- ناتوانی در مستقل زندگی کردن
علائم و نشانه های بروز پارکینسون را می توان در دسته بندی دیگری نیز بیان کرد که به شرح زیر است.
- مرحله 1: علائم یک طرفه، اختلال جزئی کارکردی، اغلب ترمور در حال استراحت
- مرحله 2: علائم دوطرفه یا در خط وسط، تعادل نرمال، مشکلات خفیف در تحرک تنه و رفلکس پوسچرال
- مرحله 3: بی ثباتی پوسچرال، اختلال کارکردی خفیف تا متوسط
- مرحله 4: افزایش بی ثباتی پوسچرال، توانایی راه رفتن، ناتوانی در ADL، کاهش مهارت های دست
- مرحله 5: وابستگی به صندلی چرخ دار و یا استراحت در بستر
مراحل پیشرفت علائم غیر حرکتی پارکینسون
علائم غیر حرکتی ممکن است سال‌ها پیش تر از علائم حرکتی بروز پیدا کنند. علائمی همچون یبوست، درد، افسردگی، اختلال در حس بویایی، مشکلات خواب و افت فشاری خون در هنگام ایستادن. علاوه بر این علائم، بیمار ممکن است درگیر مشکلات مربوط به برنامه ریزی و تفکر مانند فراموش کاری و دشواری در سازمان دهی شود. مشکلات بیشتر در دفع ادرار و آبریزش بزاق دهان از مشکلات رایج دیگر بیماری پارکینسون می‌باشد.
به طور معمول بیماران مبتلا حداقل به یکی از این علائم دچار می شوند. در مرحله شدید پارکینسون احتمال بروز ناتوانی در فرد بیمار توسط علائم ذکر شده وجود دارد. علائم از یک روند کلی پیروی می کنند اما ممکن است که در هر زمانی خود را آشکار کنند.
تشخیص بیماری پارکینسون
تشخیص پارکینسون که اغلب به شکل بالینی صورت می گیرد، بر اساس شرح حال و علائم بیمار به وسیله معاینات دقیق نورولوژیک متخصص مغز و اعصاب انجام می شود. داشتن حداقل دو مورد از علائم اصلی زیر، پزشک را مجاب به بررسی بیمار از نظر ابتلا به پارکینسون می کند:
- رعشه یا لرزش
- آهسته بودن حرکات
- خشکی بازوها یا پاها یا بالا تنه
- مشکلات تعادل و افتادن مکرر
با توجه به شباهت علائم پارکینسون به بیماریهای دیگر سیستم عصبی، تشخیص علت اصلی بیماری خصوصاً در مراحل اولیه روندی زمان بر می‌باشد.
آزمایش های تشخیص بیماری پارکینسون
معمولا پزشک برای تشخیص ابتلا به پارکینسون و افتراق آن از سایر بیماری های عصبی از راه های زیر استفاده می کند.
- حفظ تعادل ایستادن حین هول دادن آرام
- ضربه به انگشت دست و انگشت شست با هم و یا ضربه به پا برای بررسی کُندی حرکت مراجع
- شل کردن عضلات حین حرکت گردن بازوها و ساق پا به منظور بررسی سفتی اندام‌ها
- شل کردن دست برای مشاهده لرزش در حین استراحت
- بررسی دست خط
- بررسی داروهای مصرفی فرد
- بررسی سابقه بیماری فرد و... .
آزمایش خون و اسکن مغزی اولین مرحله تشخیص است. اگرچه برای تشخیص پارکینسون معمولاً از اسکن‌های مغزی استفاده نمی کنند اما می‌توان از آنها برای رد کردن بیماریهای دیگر و تشخیص افتراقی استفاده کرد. همان طور که گفته شد مغز افراد مبتلا به پارکینسون مقدار کافی دوپامین تولید نمی کند. در صورت عدم مشاهده علائم بیشتر در بیمار، تجویز داروی کاربیدوپا-لوودوپا (Carbidopa-Levodopa) توسط پزشک به منظور تولید دوپامین اقدام بعدی است. در صورت بهبود علائم، احتمال ابتلای فرد به بیماری پارکینسون افزایش می یابد و او می تواند از آن به بعد از داروی ذکر شده استفاده کند. در صورت نتیجه ندادن دارو و عدم یافتن پاسخی دیگر برای وضعیت بیمار، PETscan انجام داده می‌شود. به این صورت که از دارویی رادیواکتیو و اسکنری خاص (اسکنر SPECT) استفاده می‌شود تا مقدار دوپامین موجود در مغز فرد بیمار ارزیابی شود. در سال 2017 بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته، روشی با استفاده از سیستم رایانه‌ای شامل نرم افزار تخصصی و تبلت (برای تشخیص سرعت نوشتن) و مداد (برای اندازه گیری فشار وارده‌ی بیمار) می‌شود) به منظور سرعت بخشیدن به تشخیص پارکینسون پیشنهاد کردند.
درمان پارکینسون
متدهای درمانی متعددی را می توان برای درمان پارکینسون به کار برد اما درمان این بیماری را می توان به سه دسته درمان دارویی، جراحی و توانبخشی تقسیم نمود. با توجه به پیش رونده بودن این بیماری و کاهش تدریجی عملکردی بیمار، توانبخشی و خصوصاً کاردرمانی به عنوان بخشی از کادر درمان اهمیت بسزایی دارد.
